Funkcje wsi. Ewolucja koncepcji i współczesne wyzwania badawcze

Funkcjonalizm w polskich badaniach geograficznych był i jest podstawowym programem badawczym szeroko pojętej geografii wsi. Realizacja takiego paradygmatu badań przez ponad 30 lat (do końca lat 80. XX w.) w wielu ośrodkach geograficznych utrwaliła model badań opierający się przede wszystkim na źródłach statystycznych i ich opracowaniu metodami ilościowymi. Obecnie stoimy przed wyzwaniem, które generalnie polega na całościowym spojrzeniu na przemianę kulturową zachodzącą na polskiej wsi i sposobie jej geograficznego opisu bazującego na włączeniu do badań sfery metod jakościowych. Celem artykułu jest wskazanie genezy kierunków podejmujących problem badania funkcji wsi, ich ewolucji i stopniowego zastępowania lub uzupełniania o nowe podejścia, których interpretacja wymaga sięgnięcia do doświadczeń nauk społecznych. W końcowej części artykułu zawarta jest propozycja ukierunkowania badań, które może przynieść nowe spojrzenie na zmiany zachodzące na polskiej wsi. Współczesne procesy społecznego różnicowania obszarów wiejskich mogłyby znaleźć w koncepcji kulturowej doskonałą płaszczyznę interpretacji wiejskiego środowiska życia. Wśród kluczowych zadań badawczych, które wchodzą w zakres rozwiązywania tego problemu, należy przykładowo wymienić:
• określenie funkcji jednostek osadniczych w strukturze obszaru oraz zmian krajobrazu kulturowego wraz ze wskazaniem ich uwarunkowań przyrodniczych i społeczno-gospodarczych;
• określenie struktury społecznej oraz kierunków jej przemian w wiejskich jednostkach osadniczych;
• powiązanie cech fizjonomicznych zabudowy i zagospodarowania działek siedliskowych z cechami społecznymi mieszkańców;
• określenie przestrzennej i czasowej aktywności mieszkańców wsi;
• określenie relacji społecznych istniejących pomiędzy mieszkańcami wsi (współpraca vs. konflikt);
• określenie podstaw zachowań społecznych, w tym uczestnictwa mieszkańców w formowaniu i funkcjonowania samorządu lokalnego.